Kalendarz Grudziądzki 2023

Najnowszy 27. tom Kalendarza Grudziądzkiego.

W ostatnich kilku latach w Kalendarzu Grudziądzkim ukazywał się cykl artykułów przypominających mniej znane osiągnięcia Mikołaja Kopernika w sferze społeczno-politycznej i gospodarczej. W najnowszym 27. tomie Kalendarza czytelnicy znajdą relację z obchodów 500. rocznicy wygłoszenia przez polskiego uczonego podczas sejmiku w Grudziądzu słynnego traktatu o monecie. Głównym punktem uroczystości była sesja naukowa poświęcona działalności ekonomicznej Kopernika, ukazały się dwa pamiątkowe numizmaty, wręczono nową grudziądzką nagrodę ? statuetkę Kopernika-Ekonomisty otrzymał Wiesław Rozłucki, współzałożyciel i długoletni prezes warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych.

Do elitarnego grona Honorowych Obywateli Grudziądza dołączyła w tym roku Karola Skowrońska ? zasłużona bibliotekarka i działaczka kultury, osoba powszechnie znana i szanowana za to co zrobiła dla rozwoju czytelnictwa, krzewienia tradycji i popularyzacji naszej regionalnej historii, kształtowania patriotycznych postaw. Za najważniejsze swoje osiągnięcia p. Karola uznaje przywrócenie Grudziądzowi dumnego imienia stolicy polskiej kawalerii oraz to, że chlubne, sławne i przepiękne tradycje kawaleryjskie grudziądzanie przyjęli za swoje.

Piszemy o wielkiej światowej karierze pochodzącej z Grudziądza mezzosopranistki Stefanii Toczyskiej, zaliczanej do dziesięciu najlepszych śpiewaków naszych czasów; o dorobku Jacka Jaszczyka i Józefa Plessa, którzy przygodę z poezją rozpoczęli w swoim rodzinnym mieście Grudziądzu, by ją z powodzeniem kontynuować w Irlandii i Niemczech oraz zdobywać międzynarodowe uznanie i laury; przedstawiamy sylwetkę twórcy hejnału grudziądzkiego, kapelmistrza 64. Pułku Strzelców Murmańskich, Stanisława Szpuleckiego, wcześniej m.in. prowadzącego reprezentacyjną orkiestrę Marynarki Wojennej w Gdyni.

Wojna francusko-pruska (1870-71), mimo że rozegrała się daleko od Grudziądza, pozostawiła swoje ślady nad Wisłą i Trynką. Niektóre z nich, jak cmentarz jeńców francuskich i pomnik wojenny, dawno przestały istnieć. Ze środków pochodzących z wysokiej kontrybucji jaką Francja zapłaciła Prusom wybudowano w Grudziądzu gmach poczty i budynki pierwszego dworca kolejowego. Część kompleksu kolejowego, rozbudowanego w późniejszych latach, została zburzona podczas działań wojennych w 1945 r., natomiast budynek poczty zachował swój kształt do dziś.

W dwóch poprzednich tomach Kalendarza zostały przypomniane okoliczności w jakich w 2 września 1939 r. śmiercią lotnika zginęli, w obronie polskiego nieba pod Grudziądzem dowódca III Dywizjonu Myśliwskiego 4. Pułku Lotniczego i jeden z jego podwładnych. Artykuł zamykający lotniczą trylogię poświęcony jest kapralowi pilotowi Benedyktowi Mielczyńskiemu z tej samej toruńskiej eskadry. Także jego samolot został trafiony przez Niemców i musiał przymusowo lądować na polu koło Kłódki. Pilot zdołał o własnych siłach wydostać się z kabiny, ale w wyniku doznanych obrażeń zmarł. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Wielkim Tarpnie.

Na kartach historii grudziądzkiego sądownictwa na trwałe zapisały się dwa głośne procesy karne z dwudziestolecia międzywojennego. W 1927 r. przed oblicze Temidy trafiła sprawa zabójstwa dokonanego podczas nielegalnego pojedynku na pistolety. Był to pierwszy na Pomorzu, po odzyskaniu niepodległości, taki proces. Urzędnik za honor walki z byłym oficerem zapłacił życiem.

Z kolei w 1938 r. na ławie oskarżonych zasiadł inspektor kontroli skarbowej, który zakres swoich obowiązków służbowych rozszerzył ? dla dobra służby oraz własnej przyjemności i korzyści ? o rozpijanie i gwałty na nieletnich dziewczętach. Wyrok jaki zapadł w pierwszej instancji wzburzył opinię publiczną w Polsce do tego stopnia, że mówiło się o nim nawet w Sejmie.

Ogromne straty poniosło grudziądzkie Muzeum podczas II wojny światowej. Utracono dwie trzecie zbiorów gromadzonych przez miłośników kultury i sztuki przez blisko sześć dekad. Niewiele z nich zdołano odzyskać. W trakcie badań strat wojennych pojawiły się różne wątki i wiele pytań na które nie znamy odpowiedzi. Na przykład: czy skrzynie z zabytkami, dla których w 1944 r. przygotowano na terenie cytadeli specjalne pomieszczenie, faktycznie zostały przewiezione do Gdańska, skąd miały być przetransportowane na zachód i złożone w bezpiecznym miejscu? Jeżeli ta operacja nie doszła do skutku, to czy skrzynie znajdują się nadal w niedostępnych kazamatach cytadeli? A może to czerwonoarmiści znaleźli skrzynie i wywieźli je do ZSRR lub zniszczyli? Pozyskane nowe źródła i kwerendy w archiwach zachęcają do kontynuowania żmudnych badań. Muzealników czeka wiele pracy, tymczasem już teraz czują się jak poszukiwacze skarbów z najlepszych, przygodowych filmów.

Mało znana jest historia cmentarza gminy żydowskiej, na początku okupacji sprofanowanej i zniszczonej doszczętnie przez Niemców. Nekropolia była usytuowana w południowo-wschodniej części parku Miejskiego. Pochowanych zostało tu wielu zasłużonych dla miasta obywateli, m.in. współtwórca pierwszej wielkiej fabryki branży metalowej i odlewniczej Joseph Herzfeld oraz jego partner biznesowy i przyjaciel Carl Victorius. Dziś teren dawnego kirkutu jest leśną polanką, przylegającą od strony ul. Parkowej do największego kompleksu cmentarnego.

W 23. tomie naszej publikacji pisaliśmy pokrótce o ogromnej i cennej kolekcji śp. Zbigniewa Zawadzkiego jaka trafiła w formie daru do grudziądzkiego Muzeum. W ten sposób p. Janina Zawadzka spełniła wolę zmarłego męża, znanego kolekcjonera, działacza kultury, b. prezesa GTK. W tym wydaniu Kalendarza prezentujemy część wspomnianej darowizny ? zaliczaną do najciekawszych i najbogatszych grupę halerzy austriackich z lat 1919-21. Mają one postać papierowych bonów i posiadają charakter zastępczych środków pieniężnych. Jest ich aż 361 sztuk. To największa jednorodna kolekcja w inwentarzu banknotów grudziądzkiego Gabinetu Numizmatycznego.

Czytelnicy znajdą odpowiedź na pytanie: czym jest opuszczona i zaniedbana zagadkowa, potężna budowla znajdująca się w pobliżu Szkoły Podstawowej nr 21 na osiedlu Lotnisko? To betonowy kulochwyt dawnej strzelnicy samolotowej. Był elementem infrastruktury kompleksu remontowego samolotów, który funkcjonował w okresie okupacji na terenie obecnych Wojskowych Zakładów Uzbrojenia. Takie instalacje istniały praktycznie przy każdej fabryce samolotów i przylotniskowych warsztatach naprawczych. W Polsce są jeszcze tylko trzy takie strzelnice ? w Malborku, Kluczewie i Żorach, o wiele gorzej zachowane. Czy nie warto pomyśleć o uratowaniu tego wyjątkowego zabytku techniki?

Warto zajrzeć do stałych rubryk, przeczytamy w nich: biogramy patronów grudziądzkich ulic, wybitnych Polaków ? Ireny Sendlerowej i Witolda Pileckiego, który w swoim życiorysie ma wątek grudziądzki; z calendarium, systematycznie uzupełnianego, dowiemy się o tym, że w marcu bieżącego roku, a więc już kilka tygodni po rosyjskiej agresji na naszego wschodniego sąsiada, w Grudziądzu znalazło schronienie ponad tysiąc uchodźców z Ukrainy; jest też wykaz publikacji o Grudziądzu i kalendarz przyszłorocznych imprez kulturalnych, turystycznych i sportowych; miłośnikom wędrówek po okolicy proponujemy wypad do jednej z najstarszych wsi powiatu grudziądzkiego ? Mokrego, gdzie podczas zaboru na mokrzańskich równinach odbywały się wielkie rewie wojskowe z udziałem 36 tys. żołnierzy i 12 tys. koni. Z tej okazji do wsi przyjeżdżali królowie pruscy ze swoją świtą.

Na żałobnych kartach wspominamy zmarłych ostatnio: grudziądzanina Adama Baumana popularnego i lubianego przez widzów aktora, który na swoim koncie miał ponad 130 ról teatralnych, zgrał w kilkudziesięciu filmach, serialach, występował też w teatrze telewizji i radiowym; Emilię Kasak czołową sztangistkę, wielokrotną mistrzynię, reprezentantkę i rekordzistkę Polski, medalistkę mistrzostw Starego Kontynentu, zwyciężczynię zawodów Pucharu Europy, uczestniczkę świata oraz igrzysk paraolimpijskich w Pekinie; Bożenę Sikorską-Nowacką, osobę wielce zasłużoną dla grudziądzkiej kultury, inicjatorkę życia muzycznego, to jej melomani zawdzięczali, cieszące się dużym powodzeniem, koncerty przy świecach, podczas których w salach Muzeum występowali wybitni soliści, artyści, zespoły instrumentalne i chóry; Zdzisława Lewandowskiego, nauczyciela, przyjaciela dzieci, przed laty dyrektora Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 w Grudziądzu, długoletniego radnego i b. przewodniczącego Rady Miejskiej.

Najnowsze wydanie Kalendarza liczy ok. 250 stron, jest bogato ilustrowane. Stronę tytułową okładki zdobi zdjęcie rewersu numizmatu wydanego przez Mennicę Państwową z okazji rocznicy wygłoszenia przez Kopernika na sejmiku w Grudziądzu traktatu ?O szacunku monety?.

W imieniu rady redakcyjnej i wydawcy ? Grudziądzkiego Towarzystwa Kultury życzę przyjemnej lektury.

Ryszard Byner

SPIS TREŚCI
Calendarium grudziądzkie …..7
Skrócony kalendarz 2024 …58
Patroni ulic Grudziądza (Antoni Nowak) ?.59
Rok Kopernika ekonomisty (Grażyna Leśniewska) ?.69
Strażniczka naszej historii (Ryszard Byner) ?..77
Kompozytor hejnału (Jerzy Krzyś) ?..89
Diva światowych scen operowych (Anna Janosz) ?.97
Zaginione skarby Muzeum (Dawid Schoenwald) ?..105
Dwa głośne procesy (Ryszard Byner) ?..117
Ślady wojny francusko-pruskiej (Mariusz Żebrowski) ?.131
Zapomniany bohater (Tomasz Piwowarski) ?…137
Strzelnica samolotowa (Wiesław Grabowski) ?…..145
Dumny grudziądzanin w Dublinie (Ola Szymczyk) ?..151
Jubileusz Józefa Plessa (Anna Janosz, Adam Milewski) ?….159
Kolekcja austriackich halerzy (Paweł Nastrożny) ?………167
Cmentarz gminy żydowskiej (Mirosław Pietkiewicz) ?……….175
Mokre. Zarys dziejów (Adam Stenzel) ?…183
Z żałobnej karty ?…..191
Grudziądzkie publikacje (Janusz Hinz) ?…215
Kalendarz ważniejszych imprez kulturalnych, sportowych i turystycznych (Małgorzata Ambrosius-Okońska) ?…221
Reklamy ?…229

Głównymi sponsorami 27. edycji Kalendarza Grudziądzkiego są: Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz Gmina-Miasto Grudziądz, jak co roku wsparcia udzieliły także grudziądzkie firmy.